Waarom we het moeten hebben over de ecologische schade in Oekraïne
In de wereld anno 2025 gebeuren er genoeg erge dingen, dus is er geen tijd voor klimaathobby’s. Klimaatactivisten worden er vaak van beschuldigd te veel vrije tijd te hebben. Of hun zorgen zouden voortkomen uit wit privilege. Dit is het veelgehoorde rechts-populistische frame om een valse tegenstelling neer te zetten. Je zet je in voor het klimaat óf voor Oekraïne in hun strijd tegen Rusland.
Maar wie over de grenzen kijkt, ziet overstromingen in India en klimaatrampen die juist de armste delen van de wereld keihard treffen. Ook in Europa voltrekt zich een grote klimaatramp. Naast de gruwelijke oorlogsmisdaden is de klimaatschade in Oekraïne enorm. Oekraïne zelf schat de klimaatschade op zo’n 85 miljard dollar. Experts verwachten dat dit bedrag oploopt zolang de oorlog voortduurt. Klimaatschade aanpakken is ook essentieel voor de wederopbouw van het land. Toch krijgt de milieuschade in Oekraïne nauwelijks aandacht en dat is hoe dan ook een probleem.
Klimaatschade is onderdeel van Ruslands oorlogstactieken
In juli 2024 bracht de Helsinki Commissie een rapport uit waarin de klimaatschade die systematisch is aangericht, in kaart werd gebracht. Bij schade denk je vaak terecht aan verloren mensenlevens of verwoeste gebouwen. Maar de milieuschade die Rusland aanricht, is allerminst nevenschade. Het is onderdeel van Ruslands strategie om Oekraïne als land en natie te vernietigen; ook met ecologische terreur dus. Naast het uitwissen van de Oekraïense cultuur (etnocide), probeert Rusland ook het klimaat te verwoesten. Het doelmatig verwoesten van het klimaat en ecosysteem wordt ecocide genoemd. Denk hierbij aan olietankers in natuurreservoirs dumpen of het bewust vergiftigen van rivieren en meren.
Ecocide heeft net als de vernietiging van steden als doel om Oekraïne op lange termijn onleefbaar te maken. Het opblazen van de Kakhovka-dam (juli 2023) is de ecologische equivalent van het in de as leggen van Mariupoel (mei 2022). Allebei om de toekomst van Oekraïne op de lange termijn ernstig te beschadigen. Media richten zich vooral op het dagelijkse leed en dat is meer dan terecht. De dagelijkse (drone)aanvallen op steden als Charkiv zijn simpelweg een schending van de Geneefse Conventie en daarmee oorlogsmisdaden. Maar de schade op de lange termijn is minstens zo belangrijk.
De zwarte aarde van Oekraïne is wereldwijd bekend. Zelfs in de vlag verwijst de gele kleur naar de vruchtbare grond. De blauwe kleur staat voor de blauwe lucht boven het vruchtbare gele korenveld. De bijnaam ‘graanschuur van Europa’ is geen toeval. Precies die identiteit probeert Rusland te vernietigen, met aanvallen op het platteland. Juist in het licht van de wederopbouw moeten we het daarover hebben. Want de ecologische ramp die zich in Oekraïne voltrekt is niet niks. Het opblazen van de Kakhovka-dam leidde tot de grootste klimaatramp in Europa sinds Tsjernobyl. Er zijn tonnen aan olie hierdoor in de Dnjepr terechtgekomen, waardoor enorm veel vissen en andere dieren zijn omgekomen. Bovendien zijn landmijnen weggespoeld met als gevolg dat er een aanzienlijk explosiegevaar is, maar vooral doordat ze zijn gaan lekken en giftige stoffen in bossen, rivieren en natuurreservoirs hebben achtergelaten. Milieu en dier blijven vaak het ondergeschoven kindje als het om slachtoffers van een oorlog gaat.
De schade voor Oekraïne als natie
De schade voor Oekraïne als natie is ongekend. Meer dan 10 miljoen Oekraïners zijn het land ontvlucht. Duizenden burgers zijn omgekomen en minstens 20.000 ontvoerde kinderen zijn inmiddels in kaart gebracht. De Wereldbank schat de economische schade voor Oekraïne op zo’n 300 miljard dollar. Naast de vervolging van oorlogsmisdaden heeft Oekraïne ook meer dan 200 strafzaken geopend tegen daders van ecologische misdrijven. 47 mensen zijn daarvoor inmiddels veroordeeld.
Aandacht voor klimaatschade
Als er geen aandacht is voor de klimaatschade, kan de totale schade voor Oekraïne de komende jaren flink oplopen. Er liggen nog altijd duizenden niet-ontplofte landmijnen verspreid over het land. Ook de giftige stoffen uit bommen zullen het leefklimaat in Oekraïne nog tientallen jaren blijven aantasten. Dit alles is misschien niet meteen zichtbaar, maar in 2024 zaten naar schatting een half tot één miljoen mensen zonder drinkwater als gevolg van het opblazen van de Kakhovka-dam, een jaar eerder. En dat is nog maar het begin. De indirecte schade zal vele malen groter zijn. Vooral door de blijvende dreiging van diezelfde landmijnen.
De oorlog zal de komende generaties nog voelbaar blijven
Hoewel de oorlog op een dag zal eindigen, betekent dat nog niet dat Ruslands ambities om Oekraïne volledig te bezetten verdwenen zijn. Zelfs als Rusland ervan kan worden weerhouden om een nieuwe aanval te ondernemen tegen Oekraïne, dan nog zal de oorlog decennialang zijn weerslag hebben op de Oekraïense samenleving en leefklimaat.
Landbouwvelden blijven vol liggen met kraters en niet-ontplofte granaten. Dat maakt landbouw en mijnbouw levensgevaarlijk. Daarnaast zullen gebieden dicht bij het front en zelfs gebieden iets verder van het front onbewoonbaar blijven vanwege potentieel explosiegevaar. En daar blijft het niet bij: ook de giftige stoffen die door de oorlog zijn vrijgekomen, tasten het leefklimaat op de middellange termijn aan. Deze giftige stoffen maken de grond onvruchtbaar en bominslagen maken vervolgens de grond gortdroog. Deze combinatie zorgt voor een toenemend risico op natuurbranden. En vergeet niet de honderdduizenden dieren die zijn omgekomen direct of indirect door het oorlogsgeweld. Volgens schattingen zijn er ongeveer 50 duizend dolfijnen omgekomen, onder andere door de sonarsystemen van oorlogsschepen in de Zwarte Zee. En het broedseizoen van duizenden flamingo’s is ernstig verstoord door de voortdurende aanwezigheid van drones.
Verdun
De schade in Oost-Oekraïne is inmiddels vergelijkbaar met die rond Verdun na de Eerste Wereldoorlog. Frankrijk verklaarde destijds deze gebieden onbewoonbaar vanwege potentieel explosiegevaar. Sterker nog, deze rode zones zijn nooit echt helemaal verdwenen. Er vielen in Oekraïne al meer dan duizend doden en gewonden door landmijnen of onontplofte granaten, concludeerde een rapport van de Verenigde Naties in 2024. Sinds het begin van de oorlog heeft Rusland naar schatting 2 miljoen mijnen op Oekraïens grondgebied geplaatst. De schatting is dat het 20 jaar zal kosten om deze landmijnen te verwijderen. Ook het opruimen van giftige stoffen zal miljarden extra gaan kosten.
Etnocide en ecocide
Als u denkt dat Rusland alleen maar Oost-Oekraïne wil bezetten, dan heb ik slecht nieuws. Het doel van Rusland is om het voortbestaan van de Oekraïense staat onmogelijk te maken. Vindt u dit overdreven? Op basis van het feit dat Rusland systematisch kinderen ontvoert, dammen opblaast, steden vernietigt en met drones probeert kinderen en bejaarden zelfs in Odesa te vermoorden, lijkt die conclusie de enige juiste.
En helaas is Rusland hierin succesvol. Het zal nog jaren duren voordat Oekraïne deze schade te boven is, zowel wat betreft de biodiversiteit, het drinkwater als de leefomgeving. Dat niet alleen, ook de wereldwijde voedselveiligheid kan hierbij in het geding komen, stelde Borrel namens de EU al in 2023. Maar de meeste Nederlanders kunnen zich geen voorstelling maken van vier jaar oorlog. Van elke dag raketten om je oren. Stel je even het volgende voor. Je bent lekker aan het tuinieren, en ineens ligt er een onontplofte ballistische raket tussen de tomatenplantjes. Lekker voor in de tomatensoep. Dat maakt in feite een aanzienlijk gebied onleefbaar met dank aan Poetin.
Rusland hoeft Oekraïne niet alleen te bezetten om het ook nog eens te verwoesten. En daarom is ecocide, net als etnocide, onderdeel van Ruslands strategie om de Oekraïense staat fysiek, mentaal en ecologisch te vernietigen. Toch is er ook goed nieuws. Het IFAW heeft dankzij haar donateurs al bijna 200 duizend dieren weten te redden.