Hoe de Winteroorlog een bijzin werd bij de Tweede Wereldoorlog
De eerste sneeuw van 1939 was net gevallen in het grensgebied tussen Finland en de Sovjet-Unie toen Simo Häyhä, een scherpschutter van het Finse leger, zich voorbereidde op wat later bekend zou staan als de Winteroorlog. Simo, bijgenaamd ‘Witte Dood’ door zijn vijanden, was geen gewone soldaat. Met meer dan 500 doden op zijn naam belichaamt hij de doortastendheid van de Finse verdediging. Zijn verhaal is illustratief voor de individuele moed en de standvastige Finse geest die in het hele leger voelbaar was.
De ‘gewone’ soldaat
Maar wie waren dan die Sovjetsoldaten die massaal vielen voor Simo Häyhä’s dodelijke precisie? Verspreid over de ijzige vlaktes van Finland, die bedekt waren met een genadeloos sneeuwtapijt, kwamen jonge soldaten van het Rode Leger — sommigen zelfs uit de verre Oeral — tot het pijnlijke besef van de wrange oorlogsrealiteit. Vol vertrouwen en gedreven door beloftes van een snelle overwinning, waren ze naar het front gestuurd. Echter, de bittere beginfase van de Winteroorlog onthulde het wensdenken van deze propaganda. De rauwe realiteit stond in schril contrast met de werkelijkheid op het slagveld. Omsingeld door een onherbergzame wildernis en geconfronteerd met de onverwachte Finse weerstand en getrainde Finse scherpschutters, werden Sovjetsoldaten gedwongen hun perceptie van de “zwakke” vijand en “snelle oorlog” te herzien.
Nationale trots
Simo Häyhä’s ervaringen tijdens de Winteroorlog illustreren niet alleen de vastberadenheid van de Finse troepen, maar het werpt ook licht op de tactieken en strategieën die kleine landen kunnen hanteren tegen een overweldigende vijandige macht. Datzelfde zien we bijvoorbeeld ook hoe Oekraïne in korte tijd een succesvolle verdediging heeft kunnen neerzetten tegen Rusland. Finland was in de winter van 1939-1940 weliswaar in de minderheid en minder goed uitgerust, maar kenden hun terrein en maakten van hun geografische ligging hun voordeel. Hun guerrillatactieken, met inbegrip van hinderlagen en het gebruik van ski’s voor snelle beweging, waren een cruciaal onderdeel van hun verdediging. Deze tactieken benadrukken de potentie van asymmetrische oorlogsvoering en hoe nationale trots en kennis van het eigen land een aanzienlijk voordeel kunnen zijn in conflict. Volgens geograaf Jared Diamond, maakte vooral dat het verschil: de geografische ligging van Finland enerzijds en de hoge moreel door te vechten voor je geboortegrond en familie anderzijds, zorgde ervoor dat de Finnen de Sovjets flinke weerstand konden bieden, concludeerde de geograaf in zijn boek Omwenteling. Een vergelijkbare situatie is te zien in de oorlog in Oekraïne, waar gewone mensen voor hun familie, vrienden en regio vechten, waardoor de moraal relatief hoog is in tegenstelling tot de moraal van de invasiemacht.
Internationale reacties
Niet iedereen veroordeelde de Sovjet-invasie in de winter van 1939-1940. Westerse socialisten (geen sociaaldemocraten) rechtvaardigden paradoxaal genoeg Stalins expansie in Finland. Dit deden ze ondanks dat ze deels de motor van het verzet waren tijdens de Tweede Wereldoorlog in West-Europa. Ze stelden dat Finland geen onschuldige, onafhankelijke staat was, maar een marionet van ‘kapitalistische machten’ en daardoor een bedreiging was voor de Sovjet-Unie. In hun ogen was Finlands soevereiniteit een illusie en slechts een speelbal van buitenlandse kapitalisten en imperialisten. Een standpunt dat ze verdedigden ondanks de tegenstrijdigheid met hun actieve deelname in het verzet.
Expansiedrift van Stalin
Stalin beweerde in 1939 zelf echter dat hij een aanval van Hitler via Finland vreesde. Deze rechtvaardiging kan echter niet worden geaccepteerd als we kijken naar de bredere context van het Molotov-Ribbentrop-pact. Dit niet-aanvalsverdrag tussen de Sovjet-Unie en Nazi-Duitsland verzekerde Stalin van een veilige westelijke grens, wat de inval in Finland des te paradoxaler maakt. Er was immers geen directe dreiging vanuit Duitsland in 1939 om Finland te bezetten. Dit wordt nog ongeloofwaardiger als we kijken naar latere acties van de Sovjet-Unie, zoals de annexatie van Bessarabië (Roemenië) in juni 1940 en ten einde van de Tweede Wereldoorlog, toen Stalin grote delen van Centraal-Europa bezette. De invasie van de Sovjetunie in Finland illustreerden slechts de expansiedrift van het Sovjetregime regime.
Bufferzone
Stalin zag dus de noodzaak om de grenzen van de Sovjet-Unie te verstevigen tegen mogelijke agressie vanuit het westen, lees Nazi-Duitsland. Hij was vastberaden om een bufferzone te creëren rond de stad Leningrad door de grens met Finland met 25 kilometer terug te dringen. In Stalins visie op veiligheid moest hij deze geostrategische manoeuvre verrichten, inclusief de eis aan Finland voor territoriale concessies langs de Karelië Landengte en het verlenen van een marinebasis op het Hanko-schiereiland. Echter, deze logica is discutabel. Want een Duitse aanval op Finland was onwaarschijnlijk geworden na het Molotov-Ribbentrop-pact: Oost-Europa werd verdeeld tussen Nazi-Duistland en de Sovjetunie. Dit maakte een Duitse inval op Finland onwaarschijnlijk. Bovendien sloeg Stalin eind 1940 alarmerende berichten vanuit Engeland dat nazi-Duitsland een aanval op de Sovjetunie plande in de wind. Dus toen Nazi-Duitsland in juni 1941 de Sovjetunie aanviel, was Stalin compleet overvallen. De suggestie dat hij rekening hield met een Duitse inval in Finland is daarmee hoost twijfelachtig.
Onderschatting
De internationale gemeenschap had aan de vooravond van de Winteroorlog haar twijfels over de weerbaarheid van Finland. Niemand gaf ‘een stuiver’ voor de kansen van dit kleine land, zeker gezien het feit dat Polen kort daarvoor met relatief gemak was overrompeld door Nazi-Duitsland. Toch, tegen alle verwachtingen in, slaagde Finland erin een volledige bezetting door de Sovjetunie af te wenden, een prestatie die getuigt van de vasthoudendheid, een hoge moraal en strategische bekwaamheid van de Finnen. Klinkt je dit bekend? Dat kan best kloppen, want bij het uitbreken van de oorlog in Oekraïne in februari 2022 gaven zelfs de meest optimistische analisten ook niet veel voor de kansen van Oekraïne. De strijdlust en veerkracht van de Oekraïners zijn tot op heden vaak onderschat, terwijl de Russen consequent worden overschat. Oekraïners bewijzen, net zoals de Finnen in Winteroorlog, steeds het tegendeel van de internationale experts die hen geen schijn van kans toedichten. Wellicht kijken sommige analisten nog altijd met de imperialistische Sovjet/Ruslandbril naar landen als Oekraïne.
Belang van moraal
Concluderend, de Winteroorlog wordt vaak als een voetnoot genoemd als het gaat over de Tweede Wereldoorlog. Maar, die Winteroorlog is juist een belangrijk punt in de Europese geschiedenis en in de geschiedschrijving over de Tweede Wereldoorlog. De Winteroorlog geeft ons juist een onuitwisbare les over het belang van moraal van kleinere naties tegenover imperialistische grootmachten. Iedereen kent de verhalen van de gevechten van de Polen in de getto’s van Warschau, maar de verhalen over de Winteroorlog en de Finse scherpschutters (soms zelfs op ski’s) zijn minder bekend bij een breed publiek. Deze Winteroorlog illustreert namelijk de strijd van onze Oost-Europese bondgenoten die een tweevoudige oorlog voerden – niet alleen tegen het expansionisme van Hitler, maar ook tegen de onderdrukkende kracht van Stalin.
Nooit toegeven aan een ultimatum
De hardnekkige weerstand van de Finnen biedt een kritische blik op het Sovjet-imperialisme en waarschuwt voor toegeven aan Russische ultimatums, wat zelden tot vrede leidt, maar juist tot meer oorlogen en bezetting. Toen de Baltische Staten ervoor kozen om in de winter van 1939-1940 in te binden aan Stalin, verloren ze juist hun onafhankelijkheid, terwijl Finland juist hun onafhankelijkheid behield en toekomstige oorlogen afschrok door standvastigheid. Deze historische dynamiek is niet slechts een echo uit het verleden, maar zeer actuele les voor hoe om te gaan met Russische ultimatums. Finlands voorbeeld leert ons dat vastberadenheid en niet inbinden aan bizarre ultimatums, kleine landen kunnen bewapenen tegen overweldigende dreigingen. Angst is immers een slechte raadgever.