Genocide als politiek statement

Sinds het uitbreken van de oorlog in Oekraïne en de oorlog in Gaza wordt de term genocide steeds vaker gebruikt. Gebeurt dat wel in de juiste context? Genocide is een ferme krachtterm die veel emotie oproept. Hoe kunnen we de term genocide duiden? Beschuldig je een land van het plegen van genocide, dan hoort daar meestal ook een politieke actie op te volgen. Dat is bijvoorbeeld gebeurd met een militaire interventie, zoals in Srebrenica. Daarom is het belangrijk dat wanneer de term wordt gebruikt, dat mensen daarbij weten wat genocide is en wat het gebruik ervan betekent.

Oorsprong van genocide

De term genocide werd voor het eerst gebruikt door Raphael Lemkin, een Pools-Joodse jurist. Bij de Neurenberg processen, de vervolging van de nazi-kopstukken, werd deze term echter nog niet structureel toegepast. Lemkin pleitte echter al in het interbellum (1918-1939) voor het strafbaar stellen van systematische misdaden tegen specifieke bevolkingsgroepen. Als voorbeeld noemde hij de Armeense massamoord tijdens en na de Eerste Wereldoorlog. Aanvankelijk vond Lemkins pleidooi weinig weerklank. De Tweede Wereldoorlog en met name de Holocaust brachten echter een kentering, en de term ‘genocide’ werd door Verenigde Naties in 1948 deels overgenomen. Maar, Lemkin wilde ook dat politieke vervolging onder genocide zou vallen. Dit stuitte echter op veel verzet, met name van de Verenigde Staten en de Sovjet-Unie. Daardoor is dit sinds 1948 de definitie van genocide:

    • Het doden van mensen van een bepaalde groep
    • Mentaal fysiek leed aanbrengen aan leden van een specifieke culturele of etnische groep
    • Bewust een deel of in zijn geheel fysieke vernietiging ten doel hebben op een bepaalde groep mensen
    • Maatregelen treffen om het voortplanting van een bepaalde groep mensen drastisch te verminderen
    • Het deporteren of doelbewust verplaatsen tegen de wil van deze mensen in van een bepaalde groep (cultureel of etnisch) onder een andere groep mensen

Historische voorbeelden

Dat betekent niet dat genocide daarvoor nooit plaatsvond; genocide is zo oud als de mensheid. Er zijn immers talloze historische voorbeelden te noemen. Zo werden de oorspronkelijke bewoners van Noord- en Zuid-Amerika door westerse kolonisten gedecimeerd in de 15e en 16e eeuw. Datzelfde lot was de Banda- eilanden in Indonesië ten deel gevallen in de 17e eeuw. En in de 16e en 17e eeuw werd een aanzienlijk deel van de oorspronkelijke bewoners in Siberië vervangen door Russen. Dit laat zien dat genocide zeker geen fenomeen uit de moderne geschiedenis is.

Recente voorbeelden

Recenter zijn er ook situaties van genocide geweest die we ons wellicht beter kunnen herinneren. De Holocaust uiteraard, maar ook in de jaren negentig zijn nog twee voorbeelden: de genocide op de inwoners van Bosnië in de Joegoslavische burgeroorlog en de genocide op de Tutsi’s in Rwanda. Historische genocides zijn echter makkelijk te erkennen en te analyseren dan genocides die nog in uitvoering zijn. Dat komt omdat genocide bovenaan de ladder van al het georganiseerde kwaad staat. Dat betekent dat als een bevolkingsgroep of een land veroordeeld wordt voor genocide, dan moet (vaak vanwege interne druk) de veroordeling gepaard gaan met een politieke vervolgactie. Zo heeft het Westen daadwerkelijk in de jaren ’90 ingegrepen in Joegoslavië, toen politici stelden dat er genocide plaatsvond.

Vervolgactie

Anno 2023 kunnen Westerse landen in de casus Oekraïne lastiger claimen dat er genocide plaatsvindt, ondanks dat de deportatiepolitiek van Rusland grenst of zelfs voldoet aan de VN-definitie van genocide. Dat komt, omdat als je stelt dat er genocide plaatsvindt, er meestal ook een vervolgstap moet gelden: bijvoorbeeld militair ingrijpen, zoals het Westen destijds deed in Joegoslavië. Daarom hebben alleen de Baltische Landen in een officieel de Russische handelingen in Oekraïne als genocide verklaard. Ondanks het statement van genocide van Joe Biden heeft het Congres geen wet aangenomen om dit genocide te noemen. Wèl hebben de meeste westerse landen ervoor gekozen om de Holodomor (bewuste hongermoord op het Oekraïense volk in 1932-1933) als genocide te erkennen en daarmee ook een signaal af te geven.

Actieve genocide

Soms is er ook sprake van een ‘ongeplande’ genocide. Dat is veelal het geval als het militaire en politieke doel niet meer haalbaar lijkt te zijn. In de literatuur heet dit de actieve fase van genocide. Wanneer het militaire doel niet meer haalbaar is, richt de agressor zich op een strijd die wel te winnen is: die tegen de vijand binnen de landsgrenzen. Een recent voorbeeld hiervan is de Joegoslavische burgeroorlog, waarin aanvankelijk de Serviërs en de Bosnische Serviërs streefden naar een groot-Servië. Toen alle autonome republieken (Slovenië, Kroatië en Bosnië) zich onafhankelijk verklaarden, was het militaire en politieke doel simpelweg onhaalbaar geworden. De vernietiging op de islamitische Bosniërs en dus moslims was nog wel mogelijk, om zodoende een homogeen orthodox-christelijk gebied te realiseren. Dit wordt de actieve fase van genocide genoemd.

Oorlog in Oekraïne

In de huidige oorlog in Oekraïne gebeurt op dit moment iets vergelijkbaars. De beleidsbepalers in Moskou dachten in februari 2022 dat de Russischsprekende bevolking in Oekraïne deels zou overlopen naar Rusland. Toen dat niet gebeurde en Oekraïne meer weerstand bood dan verwacht en er westerse steun aan Oekraïne op gang kwam, is Rusland overgeschakeld op de strijd die ze wel denken te kunnen winnen: het Russificeren van bezet-Oekraïne. Daarom worden er dus Oekraïense burgers gedood (zoals bijvoorbeeld in Bucha), actief op burgerdoelen gericht, en Oekraïners in bezet gebied gedeporteerd. Alles is er dus op gericht om de steden volledig te verwoesten, zodat de Oekraïense kinderen die opgroeien in steden die volledig herbouwd moeten worden niet kennismaken met de Oekraïense, maar met de Russische cultuur. Om diezelfde reden worden jonge Oekraïense kinderen bij hun ouders weggehaald om van hen Russische burgers te maken. Vandaar dat het Internationaal Strafhof (hoewel niet erkend door Rusland en de Verenigde Staten) een arrestatiebevel uitgevaardigd tegen Vladimir Poetin, want dit zijn allemaal kenmerken van genocide.

Politiek statement

Kortom, genocide is minder duidelijk dan vaak wordt verondersteld. Het is ook vooral een politieke en minder een juridische definitie. Want ondanks dat in bepaalde situaties er sprake kan zijn van genocide, wordt een agressor niet altijd daarvoor veroordeeld. Zo is de deportatiepolitiek van Rusland in Oekraïne simpelweg één van de vormen van genocide (volgens de VN—definitie); desondanks wordt dit niet unaniem door de NAVO-landen uitgesproken. Daarom is genocide vooral een politiek statement, en minder een juridische kwalificatie.

© Hidde Bouwmeester