De koloniale geschiedenis begint in Ingólfshöfði
Vorige maand heb ik tien dagen in IJsland doorgebracht, een land dat op verrassende wijze verschilt van andere vakantiebestemmingen — en dat heeft weinig te maken met de kou. In plaats van een jetlag, kreeg ik een ‘klimaatlag’. Terwijl het op IJsland nog winter of net lente was, bleef het tot 10 uur ’s avonds licht, alsof winter en zomer een felle ruzie hadden over wie er de baas was. Wat ook opviel, was het totale gebrek aan pittoreske dorpjes en terrasjes die je in andere Europese vakantielanden vindt. In plaats daarvan bood IJsland ruige natuur en uitgestrekte leegtes. Na een half uur wandelen kom je soms geen mens of zoogdier tegen; alleen het geluid van klaterende watervallen en zingende vogels. Het voelde alsof ik in de binnenlanden van de Verenigde Staten was, waar de verlatenheid je omringt. Dit onderstreept IJslands oorsprong als koloniaal land binnen de Scandinavische traditie, van de Vikingen in Canada tot de Deense kolonisten in Groenland. In dit artikel zal ik betogen waarom IJsland deel uitmaakt van deze koloniale geschiedenis.
Het Pompeï van IJsland
Tijdens mijn vakantie vielen de Tolkienachtige plaatsnamen direct op. Toen ik ‘Stykkishólmur’ op de verkeersborden zag, leek het alsof we met onze huurauto een verhaal van Tolkien binnenreden. Op mijn verjaardag, 16 mei, werd ik verrast met een trip naar Ingólfshöfði, een eiland waar papegaaiduikers de kliffen bevolken en waar de Vikingen historisch gezien voor het eerst landden. Een vulkaanuitbarsting in 874 na christus had het eiland ooit volledig met as bedekt, waardoor het bekend staat als het ‘Pompeii van IJsland’. De grond veranderde (zie de afbeelding hieronder) in een zwart zandige arctische woestijn, wat de Vikingen ertoe aanzette dit ‘Mount Doom’-achtige landschap te verlaten voor veiliger oorden. Gelukkig heeft Reykjavik sindsdien geen last meer gehad van dergelijke catastrofes, maar voor deze vulkaanuitbarsting was dit eiland één van de vruchtbaarste landbouwgronden van IJsland.
Ierse monniken
De Papars, de Ierse monniken, zouden echter al eerder voet aan wal hebben gezet. Wanneer de Papars zich precies in IJsland vestigden, is onduidelijk. Enkel de geschriften van de Vikingen verwijzen naar deze Papars. Dit duidt erop dat voor de komst van de Vikingen enkele plekken in IJsland al bewoond werden door Ierse monniken. De geschriften van de Landnámabók beschrijven de nederzetting van het eiland. Dit historische IJslandse document bericht over deze geheimzinnige monniken. Deze monniken zouden weer vertrokken zijn bij de komst van de Noorse kolonisten of werden tot slaaf gemaakt. Archeologisch bewijsmateriaal ontbreekt echter voor de aanwezigheid van de monniken. Sommige plaatsnamen laten wél duidelijk de Ierse invloed zien, wat ook kan komen doordat de Vikingen Ierse slaven gebruikten. Hoewel archeologisch bewijs hiervoor ontbreekt, komen de monniken als tot slaaf gemaakt in de literatuur van de Vikingen voor. Volgens de overlevering zou een matroos hebben gezegd: ‘Goed dat ze hier zijn, dat scheelt ons een bedrijfsuitje naar Dublin.’ Dublin was destijds een van de grootste slavenmarkten van Europa, deze opmerking was zelfs voor die tijd waarschijnlijk niet grappig.
IJslanders als kolonisten
IJsland is een treffend voorbeeld van hoe Europees kolonialisme al ver vóór 1492 begon. In 793 al met de eerste Vikingen op IJsland. Rond 870 vestigden Noorse kolonisten zich in IJsland en claimden het eiland als hun eigen territorium. Gedreven door bevolkingsgroei en beperkte landbouwgrond, trokken veel Vikingen eropuit om nieuwe gebieden te zoeken. Hun geavanceerde scheepstechnologie stelde hen in staat om verre kusten te bereiken, terwijl de politieke fragmentatie in Europa regio’s kwetsbaar maakte voor invallen en kolonisatie. IJsland was vrijwel verlaten en was eenmaal geen obstakel meer toen langere afstanden op zee overbrugd kon worden.
Vroegste geschiedenis van Europees kolonialisme
Naast hun expedities naar Groenland en Canada, richtten de Vikingen ook hun aandacht op Afrika. In 859 leidde de beroemde Vikinghoofdman Hastein, samen met Björn Ironside, een grote vloot naar het Middellandse Zeegebied. Ze plunderden koninkrijken op het Iberisch schiereiland en vielen de stad Nekor in het huidige Marokko aan. Historische bronnen vermelden dat veel inwoners tot slaaf werden gemaakt of verkocht werden op de Ierse slavenmarkten. Deze vroege Vikingactiviteiten in Afrika laten zien dat de zoektocht naar nieuwe gebieden, handel en macht centraal stond in de Europese expansie. IJsland vormt zo een onmisbaar hoofdstuk in de vroegste geschiedenis van Europees kolonialisme.
Factorijen en nederzettingen stichten
Vaak begint de koloniale geschiedschrijving bij het moment dat Columbus in 1492 voet aan wal zette in Amerika, in de veronderstelling dat hij India had bereikt. Maar de Vikingen waren de echte pioniers: zij deden al eeuwen eerder wat andere West-Europeanen later zouden doen: factorijen en nederzettingen stichten aan de kusten van nieuw veroverd gebied. Toen ik in IJsland aankwam, viel het op dat je nauwelijks een eigen inheemse cultuur aantrof, maar vooral een Scandinavische koloniale cultuur. Geen pittoreske dorpjes, maar rustplaatsen aan de kust En natuurlijk schitterende natuur. Met een bevolking ter grootte van de stad Utrecht waren bakkers zeldzaam, en kon je alleen bij toeristische attracties wat te eten vinden. Alles lag zo ver uit elkaar dat het echt een andere ervaring bood, een die koloniaal aanvoelde.
Toeristische hubs
Inmiddels hebben de factorijen en nederzettingen plaatsgemaakt voor toeristische hubs, maar de Scandinavische koloniale geschiedenis en de Europese koloniale geschiedenis als geheel lijken in IJsland te beginnen. Laat je dus nooit wijsmaken dat Columbus de eerste ontdekkingsreiziger was. Historisch gezien behoort IJsland net zozeer tot koloniaal Scandinavië als Canada (Vinland) en Groenland.