Een ongeplande massamoord. Kan dat?
Bijna drie jaar geleden viel Rusland Oekraïne met grof geweld binnen. Het was de grootste militaire operatie op het Europese continent sinds de Tweede Wereldoorlog. Het zal u misschien verbazen, maar Poetin dacht werkelijk dat een aanzienlijk deel van de Oekraïners zijn troepen met Russische vlaggetjes zou verwelkomen.
Poetin rekende op een triomf op zijn twintig jaar lange presidentschap, maar het werd een geopolitieke misrekening met historische proporties. Volgens Washington stierven er al meer dan 100.000 Russen voor Moskou’s imperiale fantasieën. Rusland had met deze weerstand geen rekening gehouden.
Wat volgde, waren gruwelijke (genocidale) oorlogsmisdaden: van Mariupol tot Bucha, van de executie van Oekraïense burgers en krijgsgevangenen tot de deportatie van Oekraïense kinderen. Dit roept de vraag op: waren deze oorlogsmisdaden onderdeel van een geplande massavernietiging of juist het gevolg van een mislukte invasie?
24 februari
U bent het misschien alweer bijna vergeten, maar aanvankelijk begon Rusland de oorlog in Oekraïne met aannames die vooral gebaseerd waren op Russisch naïef wensdenken. Zo dachten de Russische inlichtingen dat een groot deel van de Oekraïners pro-Russisch was, of neutraal zou blijven bij een Russische inval. De Russische inlichtingendiensten verwachtten zelfs dat een deel van het Oekraïense leger zou overlopen. Ze hadden er niet verder naast kunnen zitten.
Rusland verwachtte een soort Belarus: een Ruslandgezinde samenleving. In plaats daarvan kreeg Rusland een tweede Afghanistan: een guerrillaoorlog én een goed getraind leger dat weerstand bood.
Zelensky volgens de Russen
In Rusland werd het narratief gepropageerd dat de Maidanrevolutie, de democratische omwenteling in Oekraïne in 2014, slechts werd gesteund door een handjevol door de CIA betaalde Oekraïners. Rusland lijkt zijn eigen propaganda te zijn gaan geloven. Het wrange is dat Poetin op basis van dit wensdenken Oekraïne binnenviel met catastrofale gevolgen.
Chernobyl
Een pijnlijk voorbeeld van hoe slecht Ruslands voorbereiding was, is Chernobyl. Russische troepen gebruikten kaarten van vóór de kernramp en groeven in radioactieve aarde. Velen werden daarna naar ziekenhuizen in Minsk afgevoerd, vooral door blootstelling aan de radioactieve aarde waarin ze hadden gegraven.
Broedervolk
Al deze misrekeningen zijn illustratief van hoe Rusland in de wedstrijd stond. Rusland dacht dat het binnen een week Oekraïne zou hebben bezet. Russische officieren hadden al hotels in Kyiv geboekt om de overwinning te vieren.
Toen Rusland te maken kreeg met flinke weerstand, schakelde het over op keiharde onderdrukking in bezet gebied, met Bucha als een van de bekendste voorbeelden. Sinds het najaar van 2022 wordt Rusland steeds vaker beschuldigd van genocide. In maart 2023 diende het Internationaal Strafhof een officiële aanklacht in tegen Vladimir Poetin vanwege de deportatie van Oekraïense kinderen en het plaatsen van deze kinderen onder Russische ouders.
Wat is genocide
Toch wordt tegenwoordig de term genocide te pas en te onpas gebruikt. Maar wat is eigenlijk de gangbare definitie? De enige algemeen aanvaarde definitie van genocide is die van de Verenigde Naties, vastgesteld op 9 december 1948.
De term genocide werd geïntroduceerd door de Poolse rechter Raphael Lemkin, gebaseerd op zijn onderzoek naar de massamoord op de Armeniërs in Turkije. Lemkins definitie was aanvankelijk veel breder. Hij wilde dat ook kolonialisme en politieke vervolgingen als genocide zouden worden gezien, maar daarvoor kreeg hij geen steun van de Verenigde Staten of de Sovjet-Unie. De definitie van genocide is daardoor altijd politiek gekleurd.
Juridisch
De Verenigde Naties stelden daarom twee wetsartikelen op. Hierin werd vastgelegd dat genocide gericht is tegen een nationale, religieuze, etnische of culturele groep. De dader heeft als doel om deze groep in zijn geheel te verwoesten.
Het tweede artikel concretiseert verschillende handelingen, zoals het doden van mensen, het toebrengen van fysiek of mentaal leed, het bewust creëren van kritieke leefomstandigheden, het voorkomen van geboortes binnen een groep, en het onder dwang weghalen van kinderen bij hun ouders. Dit laatste gebeurt bijvoorbeeld in Oekraïne, waar Rusland in de bezette gebieden kinderen onder dwang bij hun ouders weghaalt.
Ongeplande Genocide
Socioloog en emeritus hoogleraar Abram de Swaan publiceerde in 2014 een boek over verschillende vormen van massavernietiging. Volgens de Swaan zijn massavernietigingen niet uniek voor de moderne tijd, maar sinds de opkomst van natiestaten vaker gericht op specifieke groepen.
Massamoorden worden bovendien vaak uitgevoerd door gewone mensen. Het traditionele beeld is dat massamoordenaars geestenziek zijn, maar dat is meestal de uitzondering op de regel. De Swaan stelt dat veel massamoorden het resultaat zijn van een samenloop van omstandigheden. Volgens hem blijken veel genocides ongepland te zijn. Misschien maakt juist dat het wel extra cru.
Razernij van de overwinnaars
De Swaan onderscheidt verschillende vormen van massamoord. Hoewel elke massavernietiging uniek is, helpt het om patronen te herkennen om onze eigen tijd beter te begrijpen. De eerste vorm is de razernij van de overwinaars. Na jarenlange strijd reageren de overwinaars hun woede af op een weerloze groep. Deze vorm van vernietiging kwam veel voor in koloniale oorlogen. Denk aan de Spanjaarden die de Azteken uitroeiden, of de Nederlanders op de Banda-eilanden, of België in Kongo.
Deze massamoorden komen vaak voort uit langdurige oorlogen, waarin de overwinaars wraak nemen op een ontwapende vijand. Volgens de Swaan kwamen deze openlijke razernijen vooral voor in koloniale oorlogen, waar het thuisfront ver weg was en de slachtoffers als ‘vreemd’ werden gezien.
Razernij van de verliezers
Bij massamoorden denken mensen vaak aan overwinaars, maar dat is niet altijd zo. Wanneer de legerleiding of politieke leiders beseffen dat ze buitenlandse mogendheden niet de baas kunnen, grijpen ze naar razernij. Hoewel ze de oorlog dreigen te verliezen, richten ze zich op de strijd die ze wel kunnen winnen: de massamoord op een weerloze bevolkingsgroep. Regimes die deze massamoorden plegen, menen dat ze een existentiële strijd voeren. Zij zien deze ‘vijand’ als “een bedreiging voor het voortbestaan van hun land en (etnische of culturele) groep.” Daarom moet deze worden gedood.
Nazi-Duitsland en Milošević
De Swaan noemt nazi-Duitsland als voorbeeld, maar dat vind ik minder overtuigend. Het andere voorbeeld dat de Swaan noemt, het Servië van Milošević, vind ik veel overtuigender. Toen blauwhelmen al in het hedendaagse Bosnië, waren gestationeerd, was de doelstelling van Milošević voor een imperialistisch Groot-Servië allang vervlogen, maar hij bleef in staat om weerloze Bosniërs, vooral moslimmannen, te doden.
Oekraïne
Deze tweede vorm van genocide (die van de verliezers) zien we in onze eigen tijd plaatsvinden in Oekraïne. Allereerst begon Rusland de oorlog met als doel Zelensky van zijn macht te beroven en er een Ruslandgezinde vazal neer te zetten. Toen Oekraïne zich begon te verzetten, namen ook de oorlogsmisdaden van de bezetter toe. Vervolgens kwamen de hartverscheurende verhalen van Bucha naar buiten. Het Russische leger zou gewone mensen op straat hebben doodgeschoten toen het zich terugtrok.
Verliezers
Dit geweld komt historisch vaker voor. Wanneer het militaire doel niet langer haalbaar is, volgt soms genocidaal geweld. Ook als dit aanvankelijk zonder voorbedachten rade gebeurde. Toen Rusland in feite het Oekraïense leger niet meer de baas kon zijn, ging het over op het bewust aanvallen en zelfs doden van Oekraïense burgers, zoals in bijvoorbeeld Bucha. Maar ook in niet-bezette gebieden worden ziekenhuizen actief aangevallen met raketten. Rusland voert zelfs een actief beleid om met drones burgers te doden. Nationalistische Russische milbloggers noemen dit een ‘human safari.’
Genocide in Oekraïne?
In de zomer van 2022 doken de eerste berichten op over genocidale misdaden door de Russische Federatie. In juli 2022 meldde Amnesty International dat Oekraïense krijgsgevangenen werden gecastreerd en dat Oekraïners met Oekraïense tatoeages werden geëxecuteerd.
In maart 2023 diende het Internationaal Gerechtshof een aanklacht in tegen Vladimir Poetin vanwege het ontvoeren van kinderen; oftewel, het plaatsen van Oekraïense kinderen onder Russische gasgezinnen. Sinds 1948 beschouwt de VN het plaatsen van kinderen onder vreemde ouders van een bepaalde bevolkingsgroep als genocide, volgens artikel 2E.
Veiligheidsvraagstuk
Gezien deze genocidale misdaden die in bezet gebied plaatsvinden, is het nog al wat om van president Zelensky onderhandelingen en concessies te eisen. Kinderen die bij hun ouders zijn weggerukt. Er zijn zelfs verhalen van Oekraïense tieners die zelfmoord hebben gepleegd, omdat ze niet willen opgroeien in een ander land en onder vreemde ouders. Deze deportatiepolitiek legitimeer je als je Oekraïne dwingt tot onderhandelen. Daarom moet het Westen huiverig zijn om van Oekraïne vergaande territoriale concessies te eisen. Veel Oekraïners geloven niet dat het afstaan van grondgebied op de middellange termijn tot een betere situatie leidt.
Geschiedenis
Dit wantrouwen komt voort uit verschillende episoden uit de geschiedenis. In de jaren dertig creëerde Sovjetleider Jozef Stalin een kunstmatige hongersnood die vooral in Kazachstan en Oekraïne miljoenen slachtoffers eiste. De Holodomor eiste tussen de 2,5 en 7,5 miljoen levens. Verschillende landen hebben deze Holodomor inmiddels erkend als genocide. In 1994 stond Oekraïne bovendien haar Sovjetkernwapens af aan Rusland onder het Boedapest Memorandum, in ruil voor veiligheidsgaranties van Frankrijk, Rusland en de Verenigde Staten. Ruslands woord is voor veel Oekraïners niets waard, aangezien ze desondanks werden aangevallen door Rusland. Alles hangt af van een geloofwaardige afschrikking ten aanzien van Moskou.
Genocide en onderhandelen?
Massamoord of genocide vindt niet altijd plaats met voorbedachten rade. Soms gebeurt het juist na een mislukte militaire operatie, zoals Milošević in Srebrenica. Dan worden weerloze burgers aangevallen wanneer de conventionele oorlog niet meer te winnen is. De vraag of er genocide plaatsvindt in Oekraïne is de roze olifant in de kamer tijdens potentiële onderhandelingen tussen Rusland en Oekraïne. Want hoe kun je territoriale concessies doen aan een land dat genocide pleegt, terwijl er een arrestatiebevel tegen Vladimir Poetin loopt van het Internationaal Gerechtshof? Bovendien is Ruslands woord niets waard. Het is de belofte van een pyromaan om geen bosbrand te veroorzaken. De enige oplossing is een geloofwaardige afschrikking. De Verenigde Staten, de EU en de NAVO zijn aan zet.