Gorbatsjov hervormer, verrader of de zoveelste tsaar?
Vraag op een verjaardag wie Gorbatsjov was, en iemand zegt: “dat was de man die vrijheid weer naar Moskou bracht.”
In het Westen wordt hij nog altijd herinnerd als de man van de glasnost en perestrojka, de leider die de Sovjetunie een menselijk gezicht gaf. De man die geen muren bouwde, maar grenzen openstelde.
In Rusland klinkt een ander verhaal. Daar zagen velen hem als de “slapjanus” en verrader die hun eeuwenoude rijk ‘in puin achterliet.’ In de voormalige Sovjetrepublieken klinkt ook een ander perspectief. Zo herinneren ze zich in de Baltische Landen vooral de man die tanks op hen afstuurde om geweldloze demonstranten bloedig neer te slaan.
Drie perspectieven dus.
In het Westen de hervormer, in Rusland de verrader, in Oost-Europa de onderdrukker.
En misschien zegt dat verschil wel meer over onze tijd dan over hem.
Gorbatsjov de hervormer
Voor Westerlingen geboren in de jaren zestig was Gorbatsjov een verademing.
De stagnatie onder Brezjnev en de zieke Andropov symboliseerden eind jaren 70 en begin jaren tachtig een uitgeblust land.
Het systeem was verrot.
Maar Gorbatsjov oogde fris en energiek.
Gorbatsjov belichaamde voor velen de transitie die onder zijn leiding plaatsvond.
Met de glasnost en perestrojka hoopte Gorbatsjov een vastgeroest systeem te hervormen en open te stellen.
Angst voor de bom
Een paar jaar eerder vond er in Nederland de grootste anti-kernwapendemonstratie plaats.
Op 29 oktober 1983 kwam meer dan een half miljoen mensen samen voor een van de grootste demonstraties uit de Nederlandse geschiedenis.
Ze wilden hun zorgen uitspreken over de kernwapendreiging en de wapenwedloop.
Binnen deze context kon Gorbatsjov de belichaming van hoop worden, ook al kwamen de hervormingen in de Sovjetunie in samenspraak met het Politburo tot stand. Gorbatsjov werd daardoor gezien als de hervormer.
De hervormer die hoop bood in een periode die zich kenmerkte door angst voor de bom. Door de verzoening met het Westen, verdween deze angst. Dit wordt vaak onderbelicht als het gaat over hoe Gorbatsjov in West-Europa wordt herinnerd.
Gorbatsjov de slapjanus
Maar in Rusland zien ze dat fundamenteel anders. Daar wordt Gorbatsjov vooral gezien als naïeveling, slapjanus of zelfs als een verrader. Als degene die door zijn hervormingen de Sovjetunie om zeep hielp, beweren critici. Maar deze hervormingen hadden de steun van het Politburo. Het doel was dan ook om met deze hervormingen de Sovjetunie te redden en niet te ontmantelen. Hoe Gorbatsjov in Rusland wordt herinnerd heeft ook te maken met wat er na de val van de Sovjetunie gebeurde. In 1997 waarschuwde Gorbatsjovs voormalig tekstschrijver Alexei Pushkov dat de geplande NAVO-uitbreiding nieuwe verdeeldheid in Europa teweeg zou brengen.
Moskou beweerde al in de jaren negentig dat er op februari 1990 een belofte was gedaan dat de NAVO niet verder naar het oosten zou uitbreiden in ruil voor de Duitse hereniging.
Hoewel die belofte nooit officieel werd vastgelegd en Westerse politici tegengestelde reacties afgaven, heeft het idee van die belofte aanzienlijke invloed gehad op de manier waarop Gorbatsjov in Rusland wordt herinnerd.
Of het nu klopt of niet maakt dus weinig uit. Het beeld van ‘slapjanus en verrader’ is in de loop der jaren alleen maar toegenomen.
De perceptie is veel belangrijker dan de feitelijke juistheid als het gaat over een herinneringscultuur.
Gorbatsjovs dood was illustratief voor hoe hij door Rusland wordt gezien.
In tegenstelling tot Boris Jeltsin kreeg Gorbatsjov geen staatsbegrafenis.
Gorbatsjov als Russische tsaar
Sinds de val van de Sovjetunie is de invloed van Rusland op Oost-Europa sterk afgenomen.
Toch wordt de geschiedenis van Rusland en Oost-Europa, ook in Nederlandse geschiedenisboeken, nog vaak vanuit een Russische bril beschreven.
Ook het einde van de Sovjetunie wordt vaak beschreven vanuit een Russisch, en soms zelfs West-Europees perspectief.
Maar voor niet-Russen in de Sovjetunie was Gorbatsjov vooral een nieuwe Russische tsaar.
Dat Gorbatsjov helemaal niet zo liberaal was, werd op een koude januaridag in 1991 pijnlijk zichtbaar.
In Vilnius (Litouwen) stonden duizenden ongewapende burgers rond een televisietoren om hun pas uitgeroepen onafhankelijkheid te verdedigen. Litouwen had op 11 maart 1990 de onafhankelijkheid uitgeroepen, maar dit werd niet erkend door de Sovjetunie.
Terwijl Gorbatsjov in december 1990 de Nobelprijs voor de Vrede ontving, reden zijn tanks een maand later (januari 1991) geweldloze demonstranten aan. Moskou probeerde een einde te maken aan de onafhankelijkheid van Litouwen.
Veertien mensen kwamen om. Eén van hen, Loreta Asanavičiūtė, een jonge vrouw die met anderen een menselijke keten vormde rond de toren, werd op 13 januari 1991 verpletterd onder een tank.
Waar in West-Europa de glasnost en perestrojka werd gevierd, werd in Vilnius zichtbaar wie Gorbatsjov nu echt was.
Iemand die niet bereid was om het Sovjetimperium vrijwillig op te geven. Daarmee was hij niet fundamenteel anders dan Stalin en Brezjnev concludeerden de Balten.
Oorlog in Oekraïne
Ruim dertig jaar later rijden de tanks niet door Vilnius, maar door Marioepol en Bachmoet.
De oorlog in Oekraïne duurt al ruim drie jaar. Sommige mensen vragen zich af of Poetins Rusland deze oorlog zal overleven. Maar wat voor verschil maakt dat voor Oost-Europeanen? Gorabtsjov, was de meest pro-westerse leider in Moskou van de afgelopen 100 jaar. En zelfs hij was niet bereid om de Balten vrijwillig hun onafhankelijkheid te gunnen in 1991. Dat laat zien dat de Balten én andere Oost-Europeanen de opvolger van Poetin naar alle waarschijnlijkheid als de zoveelste tsaar zullen zien.
Van Stalin tot Poetin, van Poetin tot Gorbatsjov, voor de Balten blijft het één pot nat.