Het geopolitieke jaar 2024: een storm die over Europa waait en kan uitmonden tot een tornado in 2025
Het einde van het jaar nadert. De kerstdagen zijn achter de rug, het hertenbiefstuk is op, en we kijken vooruit naar het nieuwe jaar. Langzaam begint de vraag op te spelen: kopen we vuurwerk? En wat worden onze goede voornemens? Goede voornemens ontstaan doordat we terugblikken en reflecteren op het afgelopen jaar: wat ging goed, en wat ging minder goed? Dat geldt niet alleen voor ons persoonlijk, maar ook voor het geopolitieke jaar. Het was een bewogen jaar. Om het overzichtelijk te houden, bespreken we vijf gebeurtenissen die illustratief waren voor 2024.
Verkiezingsjaar 2024
Het afgelopen geopolitieke jaar stond in het teken van verkiezingen. 2024 werd aangekondigd als het jaar waarin stembussen wereldwijd de geopolitieke verhoudingen drastisch konden veranderen. In januari stemden de Taiwanezen voor hun toekomst. Rusland voerde in maart een toneelstuk op dat voor presidentsverkiezingen moest doorgaan, maar meer leek op een slecht uitgevoerde klucht. Tussen april en mei ging de grootste democratie ter wereld naar de stembus. Nee, niet de Verenigde Staten of de Europese Unie, maar India. Pas in juni mochten Europeanen hun stem uitbrengen voor het Europees Parlement, en in november werd Donald Trump herkozen als president van de Verenigde Staten. Kortom, een bewogen verkiezingsjaar.
Oekraïne
Ook dit jaar stond Oekraïne weer volop in de aandacht, of toch niet? De oorlog leek veel minder in de schijnwerpers te staan dan velen hadden gehoopt. De aandacht voor Oekraïne moest flink inboeten door de oorlog in Gaza. Over Oekraïne zijn de meeste Nederlanders, afgezien van de (radicale) flanken, het grotendeels eens: Oekraïne moet meer steun krijgen, zowel technologisch, militair (indirect) als politiek. Over het beleid van Netanyahu na 7 oktober 2023 liepen de meningen echter sterk uiteen. En waar veel debat over is, volgt logischerwijs meer aandacht en daarmee ook meer polarisatie. Polarisatie is helaas een verdienmodel voor veel (sociale) media. En daardoor kreeg Oekraïne minder aandacht.
Gebeurtenis 1: Koersk
Een belangrijke gebeurtenis in 2024 was de Oekraïense aanval op de Russische provincie Koersk deze zomer, waarbij delen ervan tijdelijk werden bezet. Voor het eerst sinds de Tweede Wereldoorlog werd Russisch grondgebied bezet. Maar nog belangrijker was dat Russische propagandisten, ook in Nederland, al twee jaar waarschuwden dat een aanval op Russisch grondgebied tot een kernwapenoorlog zou leiden. Dat bleek vooral veel angstporno te zijn. Rusland deed vrijwel niets. Deze tijdelijke bezetting geeft vooral Oekraïne potentieel een sterkere onderhandelingspositie. Zo kan Kyiv het gebruiken als ruilmiddel bij onderhandelingen. Daarom zet Poetin alles op alles om Koersk te heroveren, wat Rusland inmiddels meer dan duizend manschappen per dag kost.
Gebeurtenis 2: Israël doorbreekt de status quo
Een andere bepalende gebeurtenis in 2024 was de oplopende spanning tussen Iran en Israël. Sinds de aanval van Hamas op Israël op 7 oktober 2023 namen de spanningen tussen Israël en Iran gestaag toe. In 2024 kwam het daadwerkelijk tot wapengekletter: eerst via een Israëlische aanval op het Iraanse consulaat in Syrië, gevolgd door een vergeldingsactie van Iran met raketten gericht op civiele infrastructuur in Israël. Uiteindelijk doorbrak Israël de status quo door allerlei piepers, en nee, ik bedoel niet aardappelen van uw kerstdiner, maar telefoons van onder andere Hezbollah-leiders te laten ontploffen. Een paar weken later werden enkele Hezbollah-kopstukken uitgeschakeld. Hezbollah was jarenlang het verlengstuk van Iran in Syrië. Door deze gerichte acties van Israël werd de invloed die Iran in de Arabische wereld kon uitoefenen, ernstig beperkt.
Gebeurtenis 3: de val van Assad
Na bijna twaalf jaar burgeroorlog viel afgelopen maand dan toch het doek voor Assad. Het regime stortte als een kaartenhuis in elkaar. Het Assad-regime, een van de gruwelijkste van de afgelopen decennia in het Midden-Oosten, liet een verwoest land en een diepe ravage achter. Hoewel de toekomst ongewis is in het post-Assad-tijdperk, zet de val van Assad onvermijdelijk allerlei processen in gang. Dit heeft ook gevolgen voor andere totalitaire regimes, zoals Iran en Rusland. Ze zien hoe snel een totalitair regime de controle kan verliezen als de angst die het regime bijeenhoudt wegvalt.
De val van Assad kwam natuurlijk niet uit de lucht vallen. De aanval van Israël op Hezbollah verzwakte een van Assads belangrijkste steunpilaren. Tegelijkertijd had Rusland zijn handen vol aan de oorlog in Oekraïne. Poetin en Hezbollah, en daarmee ook Iran, konden Assad nauwelijks nog helpen toen de gewapende oppositie Damascus binnentrok. Dat staat in schril contrast met 2015, toen Rusland met luchtsteun en Hezbollah op de grond Assads vijanden wisten te verdrijven. Iets wat al zichtbaar werd tijdens de oorlog tussen Armenië en Azerbeidzjan (2023) werd nu opnieuw pijnlijk duidelijk: Rusland is niet in staat om zijn bondgenoten in tijden van crisis militair bij te staan. Moskou heeft al zijn middelen nodig in Oekraïne. Dit fenomeen wordt ook wel imperial overstretch genoemd: een rijk dat simpelweg niet meerdere conflicten tegelijk aankan. Rusland blijkt een reus op lemen voeten (te zijn).
Gebeurtenis 4: Trump
In het najaar stond Trump vol in de schijnwerpers. Dat begon natuurlijk met het debat tegen president Biden. De Democraten hoopten dat juist dit debat een kans zou bieden om Bidens populariteit te vergroten. Het tegenovergestelde gebeurde. Het debat liep uit op een fiasco. Was het de vorm van de dag? Misschien wel. Het resultaat was dat Biden terugtrad als presidentskandidaat en werd opgevolgd door Kamala Harris. Na een flitsende start van Kamala Harris, wist ze het momentum niet te consolideren. Op 5 november won Trump zowel het Electoral College als de popular vote.
Met de overwinning van Trump veranderden ook de geopolitieke verhoudingen. Poetin probeert nu nog alles uit de kast te halen in Oekraïne voordat Trump het overneemt van Biden. Hij hoopt hiermee sterker in de onderhandelingen te staan en meer van Oekraïne te kunnen eisen om zo een wapenstilstand te realiseren. Daarom gooit Rusland alles wat ze hebben er nog snel tegenaan om dan later te kunnen herstellen. In feite leidt de overwinning van Trump dus op de korte termijn tot veel meer oorlogsgeweld, voornamelijk in Oekraïne.
Moordaanslagen
Door alle gebeurtenissen rondom Trump zouden we bijna vergeten dat het op 13 juli 2024 niet veel had gescheeld of hij was de volgende voormalige president geweest die was doodgeschoten. Had Trump zijn gezicht niet omgedraaid, dan was de kogel hoogstwaarschijnlijk dwars door zijn hoofd gegaan, en dan had de 21-jarige Thomas Matthew Crooks een presidentskandidaat en een voormalige president van het leven beroofd met alle gevolgen van dien. Extremisme en het grijpen naar geweld, kwam helaas in 2024 steeds vaker voor. Zo werd op 15 mei een aanslag gepleegd op de Slowaakse minister-president Robert Fico door een extreemrechtse activist. Het motief achter deze poging tot moord is nog altijd onduidelijk.
Gebeurtenis 5: Hybride oorlogsvoering
Als er iets overkoepelends is dat het jaar 2024 illustreert, dan is het wel de hybride oorlogsvoering. Wat bedoel ik daarmee? Geen directe aanvallen, maar indirecte. Rusland heeft inmiddels ingezien dat het Oekraïne niet volledig kan bezetten. Daarom schakelen Rusland, maar ook Iran en China, over op middelen die zich tussen vrede en oorlog bevinden. Denk aan het inzetten van miljarden bots op sociale media om het publieke debat te verstoren. Of aan het doorsnijden van vitale internet- en stroomkabels, of op een andere manier het laten disfunctioneren van overheidsvoorzieningen, waardoor chaos in onze samenlevingen kan ontstaan.
Het jaar 2024 liet tegen het einde zien dat Rusland deze strategie steeds verder intensiveert. Vroeg of laat zal een van deze pogingen slagen, en daarop moeten we voorbereid zijn. In december 2024 veroorzaakte een Russische tanker, varend onder een andere vlag, schade aan de energiekabels tussen Estland en Finland. Dit is slechts een van de vele voorbeelden van wat Rusland in de tweede helft van 2024 ondernam om chaos te veroorzaken. Mensen die roepen dat dit niet hun oorlog is, steken hun kop in het zand of zijn kinderlijk naïef. Of een combinatie hiervan.
2025
We eindigen het jaar met weinig optimisme. Van toenemende desinformatie en de dreigende taal van het duo Trump en Musk, tot de hybride oorlogsvoering van Rusland met sabotageacties, angstzaaierij met kernwapenretoriek en desinformatie. Rusland intensiveerde tegen het einde van 2024 juist zijn sabotageacties, en het lijkt erop dat dit alleen maar zal toenemen in 2025. Ook Poetins toespraak, zoals ‘we moeten over tien jaar klaar zijn voor een oorlog met de NAVO,’ belooft weinig goeds.
2025 zal naar alle waarschijnlijkheid ook een onrustig jaar zijn. Trump kan het ene moment ergens voor zijn en enkele weken later plotseling tegen. Hoe Trump zich zal verhouden ten aanzien van Oekraïne is vooralsnog onduidelijk. Het lijkt Trump vooral om zijn imago en persoonlijke pr te gaan, en niet om Rusland of Oekraïne. Maar wat glashelder is: de desinformatiecampagnes zullen doorgaan via de internetbots en de Russische sabotageacties zullen enkel toenemen. Wij, Europeanen, dienen er alles aan te doen om te voorkomen dat dit escaleert tot een directe oorlog. 2025 zal vooral een soort examen zijn voor Europa (de Europese Unie en het Verenigd Koninkrijk). We mogen hier niet voor zakken, want er is geen hertentamen.
Aan de lezers
Dit was het laatste artikel van dit kalenderjaar. Ik wil graag alle donateurs bedanken voor de donaties (zowel groot als klein, zowel eenmalig als structureel) én uitgesproken steun. Jullie hebben mijn werk mogelijk gemaakt, heel erg veel dank daarvoor.