Hoe de afgelopen 15 jaar extreemrechts gedachtegoed mainstream is geworden
Zondag 12 oktober had een dag als zovelen moeten zijn.
Op het Museumplein in Amsterdam kwam een menigte bijeen. Ze demonstreerden tegen migratie.
Maar het ging al snel niet meer over migratie. Er wapperden prinsenvlaggen.
De menigte scandeerde: ‘Timmermans, vieze kankerjood, val maar snel dood.’
Is dit een incident of vooral een illustratie van iets groters?
Iets verderop zat Frans Timmermans op een terras, waar hij werd geïnterviewd door RTL.
Later die dag volgde het RTL-debat tussen de vier grootste partijen.
Een paar activisten waren naar de fractieleider van GroenLinks–PvdA toegestormd en hadden hem uitgescholden.
Een van hen stak zijn arm uit. Het beeld liet niets aan de verbeelding over: het was een Hitlergroet.
Ongeacht je politieke kleur of mening, politici intimideer je niet.
Het was niet de eerste keer dat een anti-migratiedemonstratie uit de hand liep.
Ook de demonstratie op het Malieveld op 20 september sloeg al snel om in rellen.
Politiebusjes werden in brand gestoken en agenten mishandeld.
Toch lees ik de laatste tijd vooral analyses over hoe zo’n demonstratie uit de hand kon lopen.
Het probleem lijkt breder te zijn dan één demonstratie die uit de hand liep. Vaak wordt er ingezoomd op een incident.
Maar is het niet vooral een symptoom? Een symptoom van de normalisering van extreemrechts gedachtegoed?
Uitzoomen
Kunt u het zich nog herinneren? Peter R. de Vries confronteerde Hero Brinkman in De Wereld Draait Door met de antirechtsstatelijke opvattingen van de PVV.
Dat gebeurde vijftien jaar geleden, in 2010 dus.
De partij pleitte ervoor om mensen preventief op te sluiten, zonder enige vorm van proces.
In 2014 leidde Wilders zijn ‘minder Marokkanen’-uitspraak tot meerdere rechtszaken. Ook profvoetballer Khalid Sinouh deed aangifte.
Kritiek uiten op bepaalde opvattingen van medeburgers, waaronder moslims, mag natuurlijk wel. Maatschappelijke problemen aankaarten hoort bij een open samenleving als Nederland.
Maar dat is wat anders dan wat Wilders deed in 2017. Op 30 november van dat jaar verspreidde Wilders complottheorieën zoals de omvolkingstheorie (zie hieronder).
Op 6 oktober 2025 zat Frans Timmermans aan tafel bij Vandaag Inside. Johan Derksen noemde de islamisering ‘de grootste vijand van dit land.’ Alsof erop aangestuurd zou worden. Dat terwijl het aantal moslims in Nederland slechts met 1 procent is gestegen in de afgelopen 10 jaar (tussen 2012 en 2022).
Toch wordt deze radicaal-rechtse claim in een van de grootste talkshows van Nederland gepresenteerd als feit. Zo ziet de normalisering van extreemrechts gedachtegoed eruit. Politicologe Rosan Smits vat dit samen als het normaliseren van wat in feite extreem is.
Fortuynsyndroom
De uitspraak van Derksen staat niet op zichzelf. Er is een lang proces aan voorafgegaan. Sinds de moord op Pim Fortuyn lijkt er sprake te zijn van een Fortuyn-syndroom. Het Fortuyn-syndroom is de reflex van journalisten om overmatig voorzichtig te zijn in hun kritiek op populistische of radicaal-rechtse politici, uit angst om als ‘links’ of ‘elitair’ te worden weggezet.
Scherpe vragen aan rechts-populistische partijen worden al snel gezien als partijdigheid. Beide kanten van het verhaal kritiekloos laten zien, wordt vaak als neutraliteit gezien. Redacties gingen zich ‘inleven in de boze burger’ en deden in feite aan overcompensatie om deze ‘boze burger’ een stem te geven. Dat is goed, maar met mate. Dat geldt namelijk voor elke stem in ons politiek bestel. Maar wel met één voorwaarde: de journalist moet dat geluid kritisch bevragen. Of je nu links, rechts, conservatief of progressief bent en zeker als je een antirechtsstatelijke ideologie erop nahoudt.
Boths sides
Ik hoor u denken: is extreemlinks dan niet gevaarlijk?
Jazeker, extreemlinkse, religieuze en andere antidemocratische fanatici zijn óók een gevaar voor de mondiale democratie. Daar is vrijwel iedereen het over eens. Alleen op dit moment komt het gevaar voor de internationale rechtsorde van extreemrechts. Wanneer zag u voor het laatst een extreemlinkse demonstratie die de revolutie uitriep om het kapitalisme omver te werpen?
Trump en Poetin
Het zijn niet de extreemlinkse groeperingen, maar juist de extreemrechtse bewegingen en zelfs regeringen die de democratieën onder druk zetten. Dat gebeurde in het Rusland van Poetin, in het Hongarije van Orbán en het ging bijna mis in Polen. Het dreigt nu ook te gebeuren in de Verenigde Staten. De rechtsstaat wordt stap voor stap ondermijnd en op den duur zelfs om zeep geholpen.
Ik snap dat mensen zich zorgen maken om de polarisatie aan de flanken. Ik deel die zorgen.
Toch ligt de grootste dreiging anno 2025 voor de democratieën en de internationale rechtsorde aan de uiterst rechterkant van het politieke spectrum.
Sociale media
Sinds 2010 zit ik op sociale media.
Ik heb gezien hoe sociale media veranderden van een platform om te discussiëren naar een om er te vechten.
Wat vroeger alleen verscheen op Breitbart of Nine4News, krijgt nu miljoenen views op de platformen van Musk en Zuckerberg.
Dat een parlementslid de maanlanding ontkent, is illustratief voor die normvervaging.
En als zelfs talkshows ruimte bieden aan zulke samenzweringstheorieën, wat heeft factchecken dan nog voor zin?
Milders?
Waarom factchecks zo belangrijk zijn, lieten de Tweede Kamerverkiezingen van 2023 wel zien.
Wilders was plotseling mild geworden, althans dat was het frame waar politici en media in meegingen.
Qua standpunten was Wilders allesbehalve veranderd.
De PVV-voorman noemde de Tweede Kamer een nepparlement, rechters D66-rechters en journalisten, op uitzonderingen na, tuig van de richel. Dat noem ik niet mild, u wel?
Voor de VVD, NSC en BBB was dat alleen geen reden om Wilders uit te sluiten van regeringsdeelname.
Ondermijning en normalisering
Maar de ondermijning van de rechtsstaat komt niet alleen van Geert Wilders. Zo zette BBB-kamerlid Henk Vermeer de Raad van State denigrerend weg als een adviesorgaan, terwijl het ook een controlerende functie heeft.
Ook VVD-leider Yeşilgöz zei tijdens het RTL-debat: “Nederlanders hebben terechte zorgen of Nederland nog wel Nederland blijft.”
Als je tijdens een pubquiz had gevraagd wie dit had gezegd, zou de meerderheid Geert Wilders hebben genoemd. Dat is hoe normalisering werkt.
Wilders is niet mild geworden, centrumrechts is geleidelijk naar Wilders opgeschoven.
Zowel in taal als in gedrag is extreemrechts gedachtegoed genormaliseerd.